EHMEDÊ XANI: AYDINLANMADA BIR MILAD/RÖPORTAJ

EHMEDÊ XANI: AYDINLANMADA BIR MILAD/RÖPORTAJ
mozelan

“Kürt halkı kendi evlatlarını İranlı, Türk, Arap, Ermeni adı altında kaybetmişlerdir ve onar bu hakların tarihini ünlü şair, müzisyen ve komutanlar olarak zenginleştirmişlerdir (…)"

Ehmedê Xani Kültür ve Dayanışma Derneği başkanı Nihat Gültekin’le tartıştım.

İnsanlık, son yüzyılların siyasal tarihine damgasını vurmuş Fransızları kral 

Lüdovik’lerle değil, daha çok Viktor Hugo’larla ve Balzak’larla, Güneş batmayan 

Büyük Britanya’yı Henrix’lerle değil, daha çok Şekispire’lerle, geçen yüzyılda iki 

kez dünya savaşı çıkartmış Almanları Kansler’leri ile değil, Kant’ları ve Marks’ları 

ile tanımaktadır. Kürtlerin dünyada tanınması olayına bu çerçeveden bakarsak, 

farklı bir durumla karşılaşırız. Bırakalım dünya siyasetine damgasını vurmayı, 

ulusal devletlerin ortaya çıktığı modernizm çağından buyana ufacık bir devlet 

kurmayı bile başaramayan Kürtler, aydınları ile değil, daha çok siyasal kişilikleri 

tanınmakta. Bunun, kuşkusuz, Kürtlerin kaderi ve tarihsel gelişim trendi ile 

yakından bağlantısı vardır.

İtiraf etmek durumundayız; Kürt aydınları kendi halkını dünyaya tanıtamadığı 

gibi, Kürtler de kendi büyük aydınlarını dünyayla tanıştıramamıştır. Oysa 

yüzyıllar önce, Kürtler arasından dünyanın en ünlü filozof, şair ve aydınları 

ile boy ölçüşecek düşünürler çıkmıştır. Ehmedê Xani böylesi aydınların 

başında gelmektedir.

“Kürt halkı kendi evlatlarını İranlı, Türk, Arap, Ermeni adı altında kaybetmişlerdir 

ve onar bu hakların tarihini ünlü şair, müzisyen ve komutanlar olarak 

zenginleştirmişlerdir (…) Farslar için Firdovsi, Gürcüler için Rusataveli 

nasıl bir anlam taşıyorsa, Kürtler için de Ehmedê Xani aynı 

anlamı taşımaktadır. (…) Doğu’unun bütün halkları Ehmedê Xani’nin 

“Mem ve Zin” eseri gibi azman bir kültürel eserle övünme şansına sahip 

değillerdir”. Kendi büyüğümüz ve büyük eserimiz hakkında böylesi tespitleri 

de ilk yapan bizler değil, yabancılar olmuştur. Yukarıdaki sözler Rus Kürdoloğu 

I. A. Orbeliye ait.

09.04.2005 yılında Doğubeyazıt’ta kurulmuş BILIMIN VE AYDINLIĞIN IŞIĞINDA 

EHMEDÊ XANÎ KÜLTÜR VE DAYANIŞMA DERNEĞI başkanı Nihat Gültekin’le Ehmedê 

Xani hakkında sohbeti yazıya aldıktan sonra yukarıdaki notu düşmek geçti içimden.

Hejar Şamil:

Nihat arkadaş, merhum Şamil Esgerov “Mem ve Zin” destanının Azerice’ye 

tercümesini Baku şehrinde 30 bin tirajla yayınlattığında on yaşım vardı. Orta 

okuldayken destanın hemen hemen yarısı ezberimdeydi. Okul şiir şölenlerinde 

destandan paçaları dinleyenleri bıktırana kadar elimi kolumu sallayarak söylediğimi 

anımsıyorum. Yeri gelmişken, “Mem ve Zin”in yabancı bir dile şiirle yegane 

tercümesini Şamil Esgerov yapmıştı. Ehmedê Xani’nin nefesi ile büyüdüm; anlatmak 

istediğim bu. 2005 yılında Doğubeyazıt’ta EHMEDÊ XANÎ KÜLTÜR VE DAYANIŞMA 

DERNEĞİ’Nİ kurmanız beni çok sevindirmişti. Söyleşimize Ehmedê Xani’nin nerede 

doğduğu konusu ve bunun ispatı ile başlamayacağız. Hiç önemli değil. Ehmedê 

Xani’nin Doğubeyazıt’ta, Hakkari’de, hatta Şamil Esgerov’un iddia ettiği gibi 

Kızıl Kürdistan’ın Gubadlı ilinin Xınalık köyünde doğması, Kürt düşünürünün 

büyüklüğüne bir şeyler eklemez ve ondan bir şeyler götürmez. Ben şahsen 

“Mem ve Zin” yazarının Doğubeyazıtlı olduğuna inanıyorum; doğru olan da 

budur. Bu inancımın da fazla bir önemi yok aslında. Önemli olan Ehmedê Xani’yi 

sözün gerçek anlamında sahiplenmek, onu tanımak ve tanıtmak çabasıdır. 

Doğubeyazıtlılar olarak sizler bu göreve soyunmuşsunuz. Kutluyorum.

Nihat Gültekin:

09.04.2005 yılında derneği kurduğumuzda amacımız yılların birikmiş özlem ve 

umutlarını kurumlaştırmak, Xani’nin evrensel düşüncesini yaymak olmuştu. 

Bölgemizde halkın Ehmedê Xani’yi çok sevdiği, neredeyse kutsal bir kimlikle 

donattığı, bilinen bir gerçektir. Çoğu kez yemin edilirken Allah adını kullanmak 

yerine “Serê Ehmedê  Xanî”, “Serê Xanî Baba” denilmesi normalleşmiştir. Xani’nin 

mezarı, halkın hem mesire, hem de ziyaret yeridir. Mekanı ibadet, ziyaret, ümit

(yani tedavi), hem de kutsal alan olarak ilgi odağıdır. Özellikle, yaz ayları ziyaretçilerle 

dolup taşmaktadır. Xani’nin dini kişiliğine de muazzam bir bağlılık vardır. Halkın günlük 

yaşamında her alanda yaşamsallaşmıştır.

H. Ş:

Kürt edebi tarihinde Xani’den önce Baba Tahir Hemedani, Melle Ciziri, 

Fekiyê Teyran, Mele Bateyi, Eli Heriri vb. var. Araştırmalar, Xani’nin bu 

düşünürleri incelediğini, ortalama söylüyorum, onların eserlerinden yararlandığını 

göstermektedir. Gerek Kürtler arasında tanınma, gerekse de dünyada bilinme 

açısından Ehmedê Xani, ismini verdiğimiz klasiklerimizin önünde gelmektedir. 

Bunun sırrı nedir, sizce?

N.G:

   Ahmedê Xani öncesiz değildir, kuşkusuz. Filozof Xani’nin felsefesinin çiçeklenmesinde

ondan önce gelen Kürt klasikleri önemli rol oynamıştır. Cizreli Ahmet Molla, Feqiye Teyran, 

Hakkarili Molla Bate, Şemdinanlı Ali Heriri ve diğerleri Ehmedê Xani’nin eşsiz 

eserlerine zemin hazırlamıştır.

       Fakat Ehmedê Xani’nin, günümüze ulaşan eserlerinde, özellikle “Mem ve Zin” 

destanında kendinden önceki şairlerimizde fazla belirgin olmayan ulusalcı bir felsefe 

dayandığını görmekteyiz. Dönemine göre Xani düşüncesi çok ilericiydi. Kürtlerin 16. yy.da 

sahip olduğu mantalite açısından bakarsak, Xani zamanı kabaklayan bir düşünürdü. 

Halkının arzu ve umutlarının tercümanıydı. Ne var ki, ünlü Kürt mirleri ve aşiret reisleri 

tarafından hiç dikkate alınmamıştı Xani. Alt düzeydeki din adamları ise onun düşüncelerini 

hafızalarına alarak taşıyıcılık yapmaya çalışıyor olmalarına karşın etkisiz kalmışlardı.

      Ehmedê Xani’nin en önemli yönü, yurtsever ve halkçı oluşudur. O, Kürt aydınlanmasının 

öncüsü sayılabilir. Birçok aşirete bölünmüşlük, kendisi için en temel sorundur. Denile bilinir ki,

tüm düşüncelerinde ana tema budur. Bu nedenle Kürtlerin birliği, özgür yaşaması, Kürt kültürü 

ve dilinin özgürce gelişmesi için feryat eder. Tüm bunları sağlamanın yolunun çağdaş bir millet 

olmaktan geçtiğine inanır. Kürtlerin aslında hiçbir yönü ile komşu halklardan geri olmadığını, 

yalnızca birlik ve iyi yöneticilerden yoksun olduğunu savunur. Bu nedenle şiirlerinde komşu 

halkların sanatıyla, dilleriyle yarışır ve bununla Kürtlerin sahip olduğu yeri de işaret eder. 

Ancak Xani’de başka halkları karşısına alan bir milliyetçiliğe rastlanmaz. Tam tersine Xani 

hep eşitliğe parmak basar.

H.Ş:

“Ger dê hebûya me îttîfaqek / Vêkra bikira me înqiyadek / Rom û Ereb û Ecem 

temamî / Hem'yan ji me re dikir xulamî”  (“Kürtler birlik olsaydı,  Rum, Arap ve 

Ecem bize baş eğerdi”) diyen de Ehmedê Xani’nin kendisidir. Kürtlerin Fars, Arap 

ve Türkleri kendi denetimleri altına almasından Xani’nin memnun kalmayacağını mı 

düşünüyorsunuz?

N.G:  Xani milliyetçiliğinde egemenlik anlayışı yoktur. Xani milliyetçiliği eşitçi milliyetçiliktir. 

Bilindiği gibi klasik edebiyatta mübalâğa ve teşbih yaygın kullanılmışıdır. Güzelin cemali aya, 

göz bebekleri gecelerin karanlığına benzetilmiştir, mesela. Yukarıdaki mısraları Kürtlerin 

birlikten doğacak gücünü anlatmak için kullanılan bir benzetme, karşılaştırma olarak 

anlamamız gerekir.

H.Ş:

Ehmedê Xani’nin günümüze kadar üç eserinin ulaştığını biliyoruz: “Nûbahar Biçukan / 

Çocuklar için ilk meyveler”-1683, “Aqida Iman / “Imanın Şartları”-1687, “Mem ve Zin” 

– 1695.  Bilinen bu eserlerin dışında 74 şiirinin tespitli olduğunu da sizden öğrendim. 

Xani, Kürtçe dışında Farsça’yı ve Arapça’yı da bu dillerde şiir yazabilecek kadar mükemmel 

düzeyde bilmiştir. Bu veriler Xani’nin entelektüel düzeyini ortaya koymakta. Fakat beni 

Xani’nin bilgeliğine paralel biçimde gelişmiş yurtseverliği daha çok ilgilendiriyor.

N.G:

       Ehmedê Xani’nin siyasi özlemi ve düşünceleri açıktır ki, o dönemin genel atmosferinden 

doğmuştur. Bu dönemde, Kürt düşün hayatının geri olduğu açıktır. Buna rağmen önemli bir 

düşünce ve edebiyat mirası da söz konusuydu. Ne var ki, düşünsel miras, Kürtlerin 

sosyo-ekonomik durumlarından dolayı yaygınlık kazanamamıştı. Çok dar sınırlar içinde 

hapsolma diyebiliriz buna.  İdari yaptırımlardan çok sosyal ve kültürel nedenler başattı. 

Xani daha çok birlik ve ittifak parolalarını kullanarak sesini yükseltiyor, Kürtlerin kendi 

aralarındaki çelişkilerine de dikkat çekiyordu. Bu tür şartlar altında Xani gerekli düzeyde 

anlaşılmadı.  Kısaca, bu modern düşünceler pratikleşmeyip sonrasız kaldı. Dikkatle 

incelendiğinde, Xani’nin Osmanlı ve Iran egemenliğinden kurtulmanın ideolojisini 

sunmayı amaçladığını görmek mümkündür.  M.V. Bruinessen’in E. Xani’yi "Kürt yurtseverliğinin 

ve milliyetçiliğinin babası" olarak nitelendirmesinin doğruluk payı büyüktür.  

H.Ş:

Bence Kürt yurtseverliği ve milliyetçiliği tam yaşanmamıştır. Olumlu anlamda söylüyorum. 

Modernizm çağından sonra Avrupalılar, bundan 200-300 yıl sonra ise diğer halklar 

milliyetçilik “hastalığına” tutuldular. Başka bir yazımda da belirtmiştim; milliyetçilik 

halklar için kızamak hastalığı gibi bir şeydir. Bu hastalığı bütün topluluklar yaşamalı, 

yani bu süreçten geçmeli. Çocukluk yaşında kızamak geçirmeyenlerin ilerleyen yaşlarda 

bu hastalığa yakalanması, bazen ölümle sonuçlanır. Hakim ulus milletçiliğinin ve şiddeti 

yegane mücadele aracı olarak kabullenen milliyetçi akımların yarattığı vahamet, yer yer 

milli duygularımızın tehlike olarak lanse edilmesine sebebiyet vermektedir. Biz yaşlı bir 

halkız. Ancak milliyetçiliğimiz çocuk yaşındadır, masumdur. “Kürt yurtseverliğinin ve 

milliyetçiliğinin babası”, Ehmedê Xani üstadımız sağ olsaydı, bugünün koşullarında nasıl 

konuşurdu, sizce?

N.G:

Celadet Ali Bedirxan “Mem ve Zin” eseri için ‘Milletimizin Kitabı‘ demiştir. Milli duyguların en iyi 

biçimde ifadesini ilk kez Xani yapmıştır. Bir aşk destanı olarak çok güzel olan “Mem ve Zin”, 

gerçekte  aşk destanından çok öte bir misyonla yüklüdür. Ulusalcı içeriği, felsefi, tarihi, sosyal, 

dinsel ve sanatsal estetiğiyle bir manifesto niteliğindedir. Ayrıca destan; düşünce, hayal ürünü 

ve öğretileri ile bütünleyici bir çerçeve taşımaktadır. Döneminde dini ve milliyetçiliği halkımızın 

yararı için harmanlayıp bütünlemeyi başaran Xani, günümüzde ezilen ulus milliyetçiliğinin 

demokratik özünü ve demokrasinin milletleri yakınlaştıran boyutlarını öne çıkarırdı, kuşkusuz. 

Xani, yaşadığı asrın sınırlarını yırtan bir sanatçıdır. Bu büyük Kürt düşünürü, döneminin tüm 

geriliklerine ve acılarına, onları tarihleştirmekle sahiplik ettiği kadar, arzu ve düşünceleri ile 

gelecekte yaşamıştır. O, kendi asrına, asrının üstüne yükselerek bakabilmiştir. Xani dehası, 

bir yüzyılın değil, çağların şifresini çözmüştür. Çağımızın temel sorunlarını ana başlıklarla; 

uluslararası çapta tekelleşen şiddet, lokal tepkilerle boyut kazanan terör, sosyal eşitsizlik, 

ekonomik dengesizlik ve kültürel tahammülsüzlük olarak belirleyebiliriz. Bütün ideolojik 

bakış açılarından ve siyasal eğilimlerden bağımsız olarak salt insani gözlemcilikle sorulara 

eğilirseniz, kaynakta sevgisizliği, insani ve toplumsal ilişkilerde bencilliğin ağır bastığını 

görürsünüz. Xani, insanlığın ana temaları ile uğraşmıştır. Ana temalar dünden bugüne

 değişmemiş, yalnız renk değiştirmiştir.

H.Ş:

Bireysel mutluluk da beşeriyetin ana bir teması sayılabilir. Geçenlerde “Dünyanın 

en mutlu toplumları” ve “En fazla okuyan toplumlar” konulu iki anket sorgusunun 

sonuçlarını karşılaştırdım. Kendini en mutlu sayan toplumlarla en fazla okuyan 

toplumlar arasında bir denge olduğunu gördüm… Kürtler az okuyor. Xani Kürtler 

arasında yeterli kadar okunuyor mu? Bu konuda bir araştırmanız var mı?

N.G:

      Bir çok tarihsel ve siyasal nedenler, Kürtlerin mutsuzluğunda ve az okumasında

objektif role sahiptir. Kürtler kendi mutsuzluğunun suçlusu değildir.  

      Filozof Xani, Kürtler arasında konuşuluyor, tartışılıyor ve çeşitli yazarların Xani 

yaratıcılığı ve felsefesi hakkında kitapları yayınlanıyor. İşte dernekler kuruluyor. 

Ancak yeterli kadar okunmadığı da açık. Diğer yandan Xani’nin ve onun eserlerini 

inceleyen H. Mem’in kitaplarının İngilizce’ye, Arapça’ya, Kürtçe’nin değişik lehçelerine 

tercüme edildiğini biliyoruz. Farklı yazarların büyük filozof-şairimizi inceleme çalışmaları 

vardır. Fakat Kürtçe eğitim yetersizliği, anne dildeki kaynakların incelenmesi sorunları, 

ekonomik zorluklardan tutalım bilinen siyasal çetinliklere kadar çeşitli nedenler Xani 

yaratıcılığına yeterli ilgi gösterilmesini engellemektedir. 

H.Ş:

Sorunları ağırlıkta objektif nedenlere bağlama eğiliminde olduğunuzu 

sezinliyorum. Kürtlerin hiç mi suçu yoktur? Diş baskıların iç baskıları 

desteklediği gibi, içteki geriliklerin de dış baskılara olanak oluşturduğunu 

yadsıyamayız.  

N.G:

      Önemli olan; temel neden ve çıkış noktasıdır. Kürtler ezildikleri için mutsuzdur. 

Mutsuz, fakir ve eğitimsiz bırakıldıkları için de okuma düzeyleri geridir. Halkımız 

özellikle son yüzyıllarda geri bırakılmıştır. Xani, önemli oranda yabancı kaynaklardan 

yararlanmıştır. Önemli olan onun yararlandığı kaynaklar değil, ulaştığı düzeydir. 

Xani’nin yakaladığı düzey, halkımızın düzeyini de ortaya koymaktadır.

                  “Sanmasınlar biz suskunuz, uykudayız

                   Onlar bestesini öğrenen, coşup haykıranız” demişti Xani.

“Mem ü Zin” destanında tüm mısralarının sayısal temeli ve mısraların hece sayısı 

ondur. Destandaki kahramanların adedi de ondur. Bu nedenle eserine “onlar bestesi” 

demiştir. Söyleşimizin çerçevesini aşabileceği için eserdeki ayrıntılara girmek 

istemiyorum. Genel bir ifadeyle belirtecek olursam; “Mem ve Zin” derinlemesine 

incelendiğinde eserde “Demokratik Hukuk Devleti” talebinin tasarlandığını bile 

görebiliriz. Halkın istemlerini kendi eserlerinde yansıtan ve kendi eserlerini halka 

mal etmiş bir düşünür olarak Xani’nin bu istemini, Kürt halkının istemi olarak 

algılamamız gerekmektedir.   

H.Ş:

Xani’den ve Kurmanci lehçesiyle yazılan klasik edebiyattan bahsederken 

hep bir konu aklıma takılıyor; Xani, diğer klasik şairlerimiz gibi Kurmanci’nin 

Botan-Behdinan ağzıyla yazmıştır. Günümüzde Kurmanci’nin standartlaşmasında 

en temel engeli Botan-Behdinan ve Kars’tan Urmiye’ye, oradan Amed’e, 

Amed’den Kamuşlu’ya kadar uzanan yörelerde konuşulan iki ağız  arasındaki 

fark oluşturmaktadır.

N.G:

Klasik edebiyatımız ve somut olarak Xani’nin kelime hazinesi, Kurmanci’nin 

standartlaştırılmasında kaynak olarak ele alınmalıdır. Fakat mutlak surette 

klasik edebiyat dilini esas alma diye bir yaklaşım doğru olmaz. Çağdaş Rus dili 

bin yıl önce kaleme alınmış  “Igor alayı hakkında destan”da kullanılan dille veya 

çağdaş Türk dili “Kitab-i Dedem Korkut” destanının diliyle örtüşmemektedir. Tam 

tersine, ciddi farklılıklar arz etmektedirler. Bence, Kürt basın yayınının ve iletişim 

teknolojisinin geliştiği günümüzde hız kazanan Kürtçe’nin (Kurmanci’nin) standartlaşma 

süreci bir şeyleri temel almakla ve kararlarla değil, basının bütünleştirici rolü ve bilimsel 

çalışmaların desteği ile kendi doğal seyrinde gelişecektir.

H.Ş:

Xani konusunda incelemeler yapıyor, büyük Kürt düşünürünü tanıtmak, onu tanıtarak 

Kürt aydınlanmasına hizmet sunmak gibi kutsal bir görev üstlenmişsiniz. Bu konuda 

halkımızdan ve aydınlardan yeterli destek alıyor musunuz?

N.G: 

 Geleceğe yürürken umutluyuz. Bu kutsal topraklarda yaşamın kazanması için üstün bir 

moral ve kararlılıkla bu çalışmaya yükleneceğiz.

Filozof Xani’nin Kürt aydınlanmasında bir milat olduğunu düşünüyorum. Xani’nin tanıtılması 

için hep beraber çalışmanın, tarihimizde saklı büyük bir güçü de açığa çıkaracağı inancındayım.

 Bir grup arkadaşla beraber, Xani sevdasıyla çıktığımız yolda umutlu bir şekilde yürüyüşümüze 

devam edeceğiz. Etmemiz gerektiği kanısındayım. Tam da bu noktada açılım sağlamamız için 

hem halkımızdan, hem de aydınlarımızdan manevi destek beklentimiz büyüktür. Özellikle, 

aydınlarımızdan kitap yardımı bekliyoruz. Xani ve dönemi ile ilgili her satır yazıya ihtiyaç 

duymaktayız. Ayrıca aydınlarımız, büyük düşünürümüzü gündemden düşürmemek suretiyle 

basın güçünü de kullanarak önemli katkılar sunabilirler.  Ötenlerde ilçemizde 

gerçekleştirdiğimiz kitlesel katılımlı "Xani’yi anma-sahiplenme" toplantısında 

halkımızın ilgisini ve desteğini yakından hissettik. Bu bize hem moral vermiş, 

hem de sorumluluk yüklemiştir. Bizden önce Xani ile ilgili çalışma yapanların layıklı 

devamcısı olma iddiamız vardır. Bu çalışmaların toplumumuzda aydınlanma görevi 

göreceğini önemle vurgulamak istiyorum. Rahmetli Şamil Esgerov’un ve daha nice 

büyüklerimizin anısına saygının gereği olarak da çalışmalarımızı inançla devam 

ettireceğiz. Ayrıca, görüşlerimizi ifade etmek imkanı sağladığınız için de sizlere 

teşekkürlerimizi sunarız.